در سال‌های اخیر به‌رغم ممنوعیت استفاده از گیرنده‌های ماهواره‌ای، برخی از مردم به استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای رو آورده‌اند، همچنین از طریق اینترنت، بسیاری از مردم، برای کسب اطلاعات و اخبار به رسانه‌های خارجی مراجعه می‌کنند. در برخی آمارها، ضریب نفوذ ماهواره در ایران تا 40درصد و در برخی آمارها حتی بیشتر از این هم اعلام شده است. اما دلیل اصلی این رویکرد چیست؟ چرا عده‌ای از مردم ترجیح می‌دهند پای برنامه‌های شبکه‌های ماهواره‌ای بنشینند؟ در گزارش پیش‌رو سراغ کارشناسان حوزه رسانه رفته‌ایم تا دیدگاه آنها را درباره آسیب‌شناسی این وضعیت منعکس کنیم.
دکتر احمد یحیایی ایله‌ای، متخصص ارتباطات و دکتر اصغر حیدری، متخصص مدیریت رسانه و عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور دو تن از استادانی هستند که با آنها گفت‌وگو کرده‌ایم.
- آقای دکتر یحیایی به‌نظر شما مهم‌ترین دلیل گرایش برخی از مردم به رسانه‌های خارجی چیست؟
به عقیده من دلیل اصلی گرایش برخی از اقشار جامعه به رسانه‌های ماهواره‌ای، نیاز به سرگرمی است. بسیاری از مخاطبان این شبکه‌ها می‌خواهند اوقات فراغت خود را سپری کنند. تصور کنید کارمند یا کارگر یا فردی که از سر کار به منزل برگشته، می‌خواهد استراحت کند و در این فاصله برنامه سرگرم‌کننده‌ای ببیند، آیا رسانه ملی ما حاوی برنامه‌های سرگرم‌کننده کافی هست؟ به‌نظر من نه. رسانه ملی ما و به‌ویژه تلویزیون و شبکه‌های مختلف آن بسیار جدی هستند؛ از برنامه‌های مفرح و سرگرم‌کننده و شاد خبری نیست. بسیاری از این برنامه‌ها به شکل غیر‌‌حرفه‌ای تهیه و پخش می‌شوند؛ مثلا از گفت‌وگو یا سخنرانی و نصیحت و پیام‌های مستقیم برای القای پیام به مخاطب استفاده می‌شود اما رسانه‌های خارجی پیام‌های خود را به شکل غیرمستقیم و در قالبی حرفه‌ای و جذاب ارائه می‌دهند.
- یعنی اصلا مسئله اخبار و اطلاع‌رسانی نقشی در این گرایش ندارد؟
مخاطبان رسانه‌ها دو گروه هستند؛ گروه اول به‌دنبال اخبار و اطلاعات هستند. معمولا اقشار نخبه و دانشگاهی و فعالان حوزه‌های سیاست و اقتصاد جزو این گروه به شمار می‌روند. این افراد نیازهای خبری خود را از طریق رسانه‌های مختلف تأمین می‌کنند اما قشر بسیار بزرگی هم هستند که عامه مردم را تشکیل می‌دهند و اینها به‌دنبال برنامه‌های سرگرم‌کننده هستند. آنها معمولا به سراغ فیلم‌ها، سریال‌ها، مسابقات سرگرمی و موارد مشابه آن می‌روند. در علوم ارتباطات هم وقتی از کارکرد رسانه‌ها صحبت می‌شود، کارکرد سرگرمی و تفریح از اصلی‌ترین آنها به شمار می‌رود. این کارکرد در رسانه‌های داخلی اغلب نادیده گرفته می‌شود. اتفاقا در برخی مواقع می‌بینید وقتی رسانه‌های داخلی برنامه‌های خوب و سرگرم کننده‌ای دارند در آن ساعات خاص کسی به سراغ رسانه‌های خارجی نمی‌رود اما وقتی مخاطب کانال‌های مختلف تلویزیون داخلی را چک می‌کند و می‌بیند برنامه دندان‌گیری پخش نمی‌شود به سراغ رسانه‌های خارجی می‌رود.
- برای جذب مخاطبان به رسانه‌های داخلی چه باید کرد؟
تولید برنامه، اطلاع‌رسانی دقیق و سریع و بازگرداندن اعتماد مخاطب به رسانه‌های داخلی مهم‌ترین عواملی است که باید در دستور کار قرار گیرد. باید فضایی ایجاد شود که مخاطب داخلی باور کند رسانه‌های ما نخستین منبع خبری و عینی‌گرا هستند. باید مردم صدا و تصویر خود را در رسانه ملی خودشان ببینند و بشنوند. رسانه ملی و سایر رسانه‌های داخلی ازجمله خبرگزاری‌ها و مطبوعات باید به نیازهای مخاطبان توجه کرده و خوراک فکری مناسب را در اختیار آنها بگذارند.
دکتر حیدری: رسانه‌ها باید حرفه‌ای عمل کنند
- چرا علاقه‌مندی عده‌ای از مردم به رسانه‌های خارجی بیشتر شده است ؟
در وهله اول ما باید ببینیم علت جذابیت‌های خبری در چیست؟ درستی، عینیت، کوتاهی و واضحی، توازن، موضوع جالب توجه، کامل و جامع بودن، برخی از ویژگی‌های خبر است که درصورت به کار‌گیری ارزش‌های خبری (دربرگیری، شهرت، برخوردها، استثناء‌ها، بزرگی و فراوانی، مجاورت جغرافیایی و معنوی و تازگی) و عناصر خبری می‌تواند باعث جذابیت یک خبر شود. در این صورت با رعایت بخش مهمی از این اصول، یک خبر می‌تواند مورد اقبال عمومی قرار گرفته و تمایل و علاقه‌مندی به آن رسانه بیشتر شود. به هر میزان رسانه‌ها به‌صورت حرفه‌ای و تخصصی از این عوامل بهره بگیرند یا از روی حرفه‌ای‌گری نشان دهند که از این موارد استفاده کرده‌اند مسلما در موفقیت آنها تأثیر‌گذار است. البته علاقه‌مندی بخشی از مردم به رسانه‌ای خارجی حتما به‌معنای حرفه‌ای بودن تمام رسانه‌های خارجی نیست و بسیاری از این رسانه‌ها حتی از حرفه‌ای‌گری نیز به دور هستند. اگر امروزه تمایل عده‌ای از مخاطبان را به سمت رسانه‌های خارجی می‌بینیم، توجه به برخی از نکات حرفه‌ای و ظریف در جلب توجه آنان بی‌تأثیر نبوده است که ازجمله آنها می‌توان به ارائه متنوع، تکرار بموقع، عامه‌پسند‌بودن برنامه‌ها، زمان مناسب، استفاده از تکنیک‌های نور و جلوه‌های ویژه بصری، استفاده از تکنولوژی‌های به‌روز در حوزه فناوری رسانه‌ای، دسترسی همزمان و چند‌جانبه به برنامه‌های رسانه‌ای به‌صورت زنده از طریق پایگاه‌های اطلاعاتی (وب‌سایت)، دسترسی به آرشیو برنامه‌ها از طریق وب سایت‌ها ، ارائه مناسب برنامه‌ها اعم از خبری و غیرخبری با استفاده از ترکیب نور، صدا و تصویر (مولتی‌مدیا) و به‌صورت تعاملی و زنده، استفاده از مجریان حرفه‌ای، بسته‌های ویژه، مکمل‌های خبری و اطلاعاتی، تظاهر حرفه‌ای به عدم‌سو‌گیری و جهت گیری‌های خاص و عوامل دیگر اشاره کرد.
- عملکرد رسانه‌های داخلی تا چه حد بر این گرایش تأثیر دارد؟
خیلی زیاد. اعتماد عمومی باید به سمت رسانه‌های داخلی سوق پیدا کند، تعامل بین رسانه‌ها و مخاطبان بیشتر شود، رسانه‌ها زبان گویای مردم باشند و مردم آنچه که خواهان بیان آن هستند را از زبان رسانه‌ها بشنوند؛ در این صورت رسانه‌ها از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های خود استفاده لازم را خواهند برد. تخصصی بودن و حرفه‌ای بودن فقط و فقط به تئوری‌ها و کلاس‌های دانشگاهی برنمی‌گردد و در عمل باید شاهد به کار‌گیری تکنیک‌های مناسب رسانه‌ای باشیم. استفاده از ظرفیت‌های انسانی، حرفه‌ای و فناوری به توسعه این بخش کمک خواهد کرد تا رسانه ها شاکله حرفه‌ای خود را بر مبنای ارزش‌ها پی‌ریزی کرده و آنها را متناسب با این ارزش‌ها استحکام ببخشیم و برای به روز بودن، تقلید‌کننده صرف نباشیم.
- فرهنگسازی چقدر در رشد رسانه‌های کشور ما تأثیر‌گذار است؟
رسانه‌ها خود به‌عنوان فرهنگساز با ارائه عملکرد مناسب این زمینه فرهنگی را ایجاد می‌کنند. فرهنگسازی زمانی نهادینه خواهد شد که مردم به میزان کافی از رسانه‌های داخلی استقبال کنند. رسانه‌ها با عملکرد تخصصی و حرفه‌ای خود نشان می‌دهند قابلیت آنها تا چه میزان است و از این طریق نیاز مخاطبان را پاسخگو هستند. مخاطب‌شناسی و شناخت نیازهای مخاطبان به رسانه‌ها کمک می‌کند در راستای تقویت بخش‌های عقیم مانده سرعت بیشتری به‌خود گیرند.
- چگونه می‌توان توجه و گرایش مخاطبان داخلی را به رسانه‌های داخلی جذب کرد؟
راهکارش این است که به نیازهای مردم در حوزه رسانه توجه شود؛ یعنی محتوایی مناسب برای آنها تولید و منتشر شود. شما ببینید همین کشور ترکیه در همسایگی ما نه‌تنها نیازهای مردمش را به حوزه رسانه برطرف کرده بلکه خوراک رسانه‌ای برای سایر کشورها نیز تهیه می‌کند و برنامه‌های ترکیه‌ای اغلب شبکه‌های ماهواره‌ای را اشغال کرده‌اند. ما هم می‌توانیم با تکیه بر گنجینه‌های فکری، تاریخی و ادبی و عرفانی‌ای که داریم چنین برنامه‌هایی بسازیم و در اختیار افکار عمومی داخل و خارج قرار دهیم.
